Pannenkoek

In Nederland kent het geloof in de platte aarde een lange geschiedenis. In de jaren 1950 en 1960 smulden de media van de strapatsen van platte-aarder Klaas Dijkstra.

Dijkstra werd geboren op 20 maart 1895 in het Friese Sneek. In 1911 werkte hij als koperslager die onder meer landschappen ciseleerde in koper- en zilverplaten en jaren later hield hij een antiekwinkel open. Net voor de Tweede Wereldoorlog verhuisde hij naar Hilversum. Dijkstra verwierf landelijke bekendheid “door à tort et travers vol te houden dat de aarde plat was”, aldus het geheugen van het Koninklijk Fries Genootschap.

Advertentie voor Dijkstra’s eerste boek. Volgens de copywriter van dienst is het idee van de bolle aarde zo’n 300 jaar oud, en geen 2500!

Geen idee wat hem deed twijfelen aan de vorm van de aarde, maar autodidact Dijkstra ging zelf op onderzoek uit. De eerste resultaten van zijn waarheidvorsing schreef hij in 1955 neer in een boek. Helaas ben ik er nog niet in geslaagd om Is de aarde rond? op de kop te tikken. Ik ben heel benieuwd naar het blijkbaar ironische en dus overbodige voorwoord van Godfried Bomans.

Dat boekje heeft heel wat reacties uitgelokt in de Nederlandse pers. Journalist “v.D.” van Trouw vond het in 1955 maar een vreemd geval. Enerzijds prijst hij Dijkstra voor zijn eigenwijsheid, anderzijds vraagt hij zich af waarom de uitgeverij in godsnaam dit soort boeken uitgeeft: “En nu wil het er bij mij niet in, dat er ook maar iemand bij [Uitgeverij] De Spaarnestad te Haarlem gelooft, dat de aarde plat is. Waarom dan het boekje uitgeven?”.

Eenzelfde vraag kan gesteld worden aan de uitgever van Kok – Kampen (nu Kok Boekencentrum) dat naar eigen zeggen 100 jaar ervaring heeft met het uitgeven en verkopen van christelijke theologische boeken. Zij publiceerden in 1985, Houvast aan het Hemelruim. Een pleidooi voor de Bijbelse opvatting dat de zon om de aarde draait. Op de achterflap geeft de uitgeverij zelf misschien niet het antwoord, dan wel een gouden voorzet: “Een zeer opmerkelijk boek, dat in veel kringen opzien zal baren en discussie zal oproepen.” Ophef geeft vaak aanleiding tot betere verkoopcijferaars, en dat zullen de handelaren in de boekentempel van Kampen ook wel beoogd hebben.

Die v.D. van Trouw kan er ook niet bij dat Godfried Bomans “een geestig en raillerend voorwoord” schreef. “Met de beste wil ter wereld kan ik het niet correct vinden, een boek uit te geven met een voorwoord waarin de auteur voor schut wordt gezet.” [1]

Mij doet het alvast denken aan het voorwoord bij Erich von Dänikens klassieker Waren de goden kosmonauten?, geschreven door prof. dr. Fred L. Polak, een notoir futuroloog: “Om zijn ideeën te steunen wordt eenvoudig van alles en nog wat er door hem met de haren bijgesleept” is niet echt een lofbetuiging. Ook maakte Polak met de hoofdstelling van Von Däniken gelijk komaf. Het is niet meer dan “louter fantasie”, “sciencefiction, “ja, complete nonsens”. En we zijn nog geen 2 pagina’s ver. Zelden heb ik zo’n vernietigende prelude gelezen.

De correspondent van de Leeuwarder Courant verweet eveneens de uitgeverij een gebrek aan fijngevoeligheid. [2] Andere tijden, die jaren vijftig.

Wat de jaren vijftig wél verbindt met het volgende decennium, is duizelingwekkende stroomversnelling waarin de ruimtevaart terechtkomt na de lancering van de Russische Spoetnik I in 1957. Denk aan de vluchten van Joeri Gagarin en later John Glenn.

Het kon Dijkstra niet overtuigen. Volgend fragment is waarschijnlijk opgenomen tussen februari 1962, de vlucht van Glenn aan boord van de Mercury MA-6, en vóór september 1963, toen zijn tweede boek verscheen. Die parel, met als titel Pleidooi voor de platte aarde en de maan glimlachte, is integraal terug te vinden op de schitterende website archive.org.

Ik ga me hier niet bezighouden met een bespreking van zijn pseudowetenschappelijke stellingen. Het zijn de gebruikelijke argumenten die men zo ongeveer bij elke platte-aarder aantreft en die al talloze keren gedebunkt zijn. Wat dat betreft is flatearth.ws nog steeds mijn nummer één.

Twee aspecten wil ik wel belichten: zijn ideeën over de maan en zijn frontale aanval op het onderwijs. Ik begin met het tweede.

“Leerde u op school dat de aarde een bol is? Ik niet, nee, ik leerde de onderwijzer na zeggen: ‘de aarde is een bol’ en kreeg een cijfer voor . . . . aardrijkskunde. Kunde? Och kom. Ik geloofde het, en kreeg in feite dus een cijfer voor mijn goedgelovigheid.”

Argwaan tegenover leraars creëren is een oud argument, of beter, een oud retorisch trucje om van lezers gelijkgezinden te maken.  Het is een klassieker onder mensen die in hun drang om anderen te bekeren, desinformatie verspreiden en verkopen. Samuel Rowbotham, de mid-negentiende-eeuwse vader van de moderne platte aarde, gebruikte deze canard. Ook Eric Dubay, de man die in 2015 de platte-aardehype opnieuw lanceerde, haalde met zijn boekje The Earth Plane zwaar uit naar schoolmeesters en -juffrouwen.

“Verwacht van mij dus geen betoog naar streng academische normen”, schreef Klaas Dijkstra, nadat hij zijn zes argumenten nummerde als 1, 2, 3, 4, 5 en 7. “Ik lanceer ideeën en mijn bewijsvoering is op feiten en logische conclusies gebaseerd”. Anderen zouden een logische bewijsvoering laten leiden naar conclusies, en niet andersom. Maar hé, tellen op twee handen en elementaire logica, niet iedereen heeft een boodschap aan dat soort beperkende academische normen.

1. Dat de aarde niet draait en zich niet om de zon beweegt.
2. Dat we geen tegenvoeters hebben en er ook geen sterrenhemel onder de aarde is,
3. Dat de zon niet groter, maar kleiner is dan de aarde en veel dichter bij staat dan aangenomen werd.
4. Dat we niet met, maar IN het oog zien.
5. Dat en vliegtuigen en kunstmanen en astronauten, wetmatig gelijk de zon en maan, om en nabij de equatoriale zone rond cirkelen met het oude noordpoolgebied als Centrum.
7. Dat de maan werkt als een spiegel waarin de ganse aarde zich in het plat reflecteert.

Dijkstra’s ideeën over de maan, waaronder de als zevende vermomde zesde stelling, zijn bij mijn weten uniek in het toch al bizarre universum van platte-aarders. Sommige mensen zien een man in de maan. Maar de kracht van pareidolia is zo sterk in onze Fries dat hij voor niets minder gaat dan “een weerspiegeling van de uit terrassen bestaande platte aarde”, “een reflex onzer werelddelen”.

Waarin wordt nu de ganse platte aarde gereflecteerd? Het antwoord ligt voor de hand: De aarde reflecteert zich in de briljante radiumstralen, in helderheidsverschillen naarmate de verschillen der stralenstelsels zich kenmerken.

Ook deze keer springt de lokale en nationale Nederlandse geschreven pers op de Hilversumse Fries en zijn waanideeën. Maar de toon is fundamenteel anders. In de rubriek “Klein Beeld” van Trouw beschrijft de correspondent al dan niet ironisch zijn momenten van twijfel tijdens het lezen en stelt enigszins hyperbolisch:

Want laten we eerlijk wezen: hoe weten u en ik dat de aarde een bol is. Eigen waarneming? Geen sprake van. We nemen het maar aan op gezag van anderen. Maar geen enkele geleerde neemt meer de moeite om ons in populaire boekjes of krantenartikelen te overtuigen van de juistheid van de bolopvatting. Zo is de leek in zekere zin weerloos tegenover hen die de moeite nemen om bewijzen voor een andere opvatting aan te voeren. [3]

In het Dagblad van het Noorden klopt Dijkstra zichzelf op de borst dat hij in zijn “discussies met o.a. studenten en geleerden nog nooit een van zijn vele argumenten heeft behoeven terug te nemen” [4], net zoals de Amerikaanse fundamentalistische christen, burgermeester van Zion City en snoevende platte-aarder Wilbur Glenn Voliva dat vanaf de jaren 1910 ook deed.

Hoe meer informatie de mensheid leerde, hoe minder geneigd de Fries was die kleine stap te zetten van waan naar kennis. Niets kon de platte-aarde overtuigen, en dat mag geen verrassing zijn. Alles wat maar enigszins zijn wereldbeeld kon aantasten, redeneerde hij weg.

De foto’s zijn montages, de Amerikaanse NASA heeft de wereld aardig bij de neus. “Natuurlijk weten de Amerikaansen en Russische deskundigen drommels goed dat de aarde plat is, maar zij zwijgen erover, om geen onoplosbare verwarring te stichten. Stel je eens voor, wat allemaal veranderd moet worden, wanneer blijkt dat de aarde vlak is’’, aldus Klaas Dijkstra.

Klaas Dijkstra stierf kort voor 4 juni 1969, waarvan in tal van kranten bericht werd gedaan. Anderhalve maand later deden Neil Armstrong en Eugene ‘Buzz’ Aldrin twee zaken die Dijkstra onmogelijk had geacht: op 21 juli stapten ze op de maan en op 24 juli landden ze levend en wel op aarde.

Het Vrije Volk, 05 juni 1969

Er zijn nog een paar platte-aarders in Nederland die Klaas Dijkstra als hun grote voorbeeld nemen. Willibrordus van der Weide, bijvoorbeeld, een fundamentalistische christen en dus creationist, lid van de rechts-extremistische partij Nederlandse Volks-Unie (NVU) die graag zwaait met gerecycleerd nazipropagandamateriaal. De NVU is een voorstander van een “Germaans-christelijke cultuur” in Nederland en streeft naar een hereniging van Nederland en Vlaanderen.

Verder was Van der Weide vaak present op de spirituele beurzen van die andere Nederlandse platte-aarder en ‘compleetdenker’ Frans Heslinga, waar hij om een of andere bizarre reden geen magische snake oil maar machine oil verkocht. Smeerolie, dus. Sinds de boeren- en stikstofcrisis profileert hij zich als vernieuwer en redder van de landbouw en probeert hij tegelijkertijd zijn stikstofvrije mest en antisemitische ideeën te slijten.

Van der Weide vonden we terug op het ondertussen opgeheven kanaal “Het pure evangelie op de platte aarde” en het kanaal van zijn kompaan Jouke Elsinga. Uiteraard krijgt hij ook een podium op het Amsterdamse tv-kanaal ‘Salto’ met notoire complotdenkers als Percy Dens en Patricia Mensink.

Zijn ode aan “Den heer Klaas Dijkstra, (…) een onderzoeker die grote invloed had op mij” is terug te vinden dankzij de Waybackmachine. Uiteraard moet Van der Weide de dood van Dijkstra aanwenden om er een complottheorietje rond te breien:

De heer Klaas Dijkstra overleed op 04 juni 1969, dat was slechts 5 weken voor de zogenaamde maanlandingen van 17 juli 1969. Waarom hij overleed, is mij onbekend. Wel erg verdacht dat de werelds beste criticus overleed net voor de nep maanlandingen die ‘wereldnieuws’ werden.

Ene Jan Hoekstra, platte-aarder en lollard, die eveneens ijvert voor “God’s [sic] Koninkrijk op de platte aarde!”, roemt Dijkstra als een “voorvechter”.

Hij werd geprezen door zijn vakwerk en verguist [sic] door zijn idee dat de aarde gewoon plat en stationair is. Zo is het vandaag de dag nog, het ‘domme misleidende’ volk loopt de ‘wetenschap’ achterna die liegen en bedriegen [sic] over de vorm van de aarde en het ontstaan van het. 

Zestig jaar na het tv-optreden van Dijkstra is er weinig veranderd. Nog stééds vinden programmamakers het nodig om dit soort onschuldig ogende fantasten een podium aan te bieden. In 2019 nodigde Gert Late Night complotdealer en antivaxer Peter Vereecke uit. Wie denkt dat het een goed idee is om een handelaar in samenzweringsverhalen voor de camera te pleuren om er dan een skepticus tegenover te zetten, is als een pyromaan die de brandweer belt.

Dit soort uitlachtelevisie werkt steeds averechts. Enkele jaren eerder probeerde Omroep PowNed platte-aarder Frans Heslinga een voetje te lichten. Dat PowNed hem probeerde te ridiculiseren, maakte Heslinga geen malle moer uit: hij had zijn vijf minuten van glorie op tv waarin hij zijn zaak kon bepleiten. Slechte reclame met veel kijkers blijft goede reclame.


Artikelen

^ 1. Trouw, 09 juli 1955

^ 2. Leeuwarder Courant, 21 juni 1955

^ 3. Trouw, 07 september 1963

^ 4. Nieuwsblad van het Noorden, 17 juni 1965

Shares
Frank Verhoft Geschreven door:

Verhalen over oude en nieuwe complotverhalen, pseudowetenschap en desinformatie. Volg me op Mastodon.